ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ: ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ & Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ

«Οι άνθρωποι δεν χρειάζονται πάντα συμβουλές· μερικές φορές το μόνο που χρειάζονται είναι ένα χέρι για να κρατηθούν, ένα αυτί να τους ακούσει και μια καρδιά που μπορεί να τους καταλάβει.» Ο Μικρός Πρίγκιπας 

Πόσο σημαντικά είναι τα συναισθήματα και η κατανόηση τους για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης των παιδιών; 

Η απάντηση ίσως και να είναι αυτονόητη αλλά και περίπλοκη ταυτόχρονα. Μπορεί συχνά να υποβιβάζουμε, ίσως και να υποτιμούμε τα συναισθήματα που εκφράζουν τα παιδιά. Εντούτοις, τα συναισθήματα είναι σημαντικά και ευθύνονται ουσιαστικά για την ανάπτυξη, την μάθηση, τις κοινωνικές σχέσεις και για την επικοινωνία (Gottman, 2000). 

Η ενσυναίσθηση (empathy) είναι η δυνατότητα του ατόμου να μπει στη θέση του άλλου, να κατανοήσει τα συναισθήματα του άλλου και να αισθανθεί όπως εκείνος. Σαν όρος ενδεχομένως να ακούγεται γενικός ή να συγχέεται με τη συμπόνια και τη λύπηση. Στην πραγματικότητα είναι κάτι αρκετά διαφορετικό. 

Τόσο τα συναισθήματα όσο και η κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων είναι μια αξία που διαθέτουν τα παιδία από την στιγμή που θα γεννηθούν (Hoffman, 1975) και τα ακολουθεί καθόλη την διάρκεια της ζωής τους. Επομένως, η ενσυναίσθηση εμφανίζεται νωρίς στη ζωή του παιδιού και μπορεί να βελτιωθεί κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας. 

Βέβαια, τα μικρά παιδιά δεν έχουν την δυνατότητα να διακρίνουν τα συναισθήματα τους από τα συναισθήματα των άλλων όπως ένας ενήλικας (π.χ. ο γονιός). Κατά τον Ηoffman (1975), η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης περνάει τουλάχιστον από 4 στάδια κατα την διάρκεια της παιδικής ηλικίας, τα οποία είναι τα εξής: 

1. Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει την συναισθηματική μετάδοση, παρόλα αυτά δεν είναι εύκολο να διακρίνουμε αν ένα παιδί μπορεί να αναγνωρίσει ότι τα συναισθήματα ανήκουν σε άλλο άτομο. Ωστόσο, σε αυτό το στάδιο ένα παιδί μπορεί να κλάψει όταν θα ακούσει και θα δει κάποιο άλλο παιδί να κλαίει. 

2. Το δεύτερο στάδιο εμφανίζεται περίπου στο δεύτερο έτος της ηλικίας του παιδιού όπου το παιδί μπορεί να διαφοροποιεί τον εαυτό του από τους άλλους, παρόλο που η ενσυναίσθηση του παιδιού εκφράζεται με εγωκεντρικό χαρακτήρα. 

3. Το τρίτο στάδιο το διανύουν τα παιδιά μετά το τρίτο χρόνο της ηλικίας τους. Τα παιδιά στο στάδιο αυτό είναι ικανά να αντιληφθούν την οπτική γωνία του άλλου ατόμου και να προσφερθούν να δώσουν ή να μοιραστούν κάτι κρίνοντας ότι το χρειάζονται. 

4. Το τέταρτο στάδιο εμφανίζεται όταν τα παιδία διανύουν την μέση παιδική ηλικία, όπου το παιδί αντιλαμβάνεται ότι το ίδιο και οι άλλοι άνθρωποι είναι ανεξάρτητες οντότητες και τα συναισθήματα είναι μοναδικά για τον καθένα. 

Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί η ανάγκη για την ανάπτυξη της ενσυναίσθησης και πολλοί ειδικοί υπογραμμίζουν την σπουδαιότητα της για την πολυδιάστατη ανάπτυξη των παιδιών (Cole & Cole, 2001). Είναι σημαντική διότι αποτελεί ένα θεμελιώδες στοιχείο για την ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης του παιδιού καθώς και για τη δημιουργία υγιών και ευτυχισμένων διαπροσωπικών σχέσεων. Η ενσυναίσθηση παρομοιάζεται ως η πρώτη και ουσιαστική αρετή της ηθικής νοημοσύνης και αποτελεί την ικανότητα των ανθρώπων να ταυτίζονται και να αισθάνονται τις ανησυχίες των άλλων (Γεωργιτσανάκου & Χαριτάκη, 2019). 

Τα παιδιά στην νηπιακή ηλικία είναι σε μια ιδιαίτερα απαιτητική περίοδο όπου διαμορφώνουν πολλά στοιχεία του χαρακτήρα τους και χτίζουν (διευρύνουν) τις κοινωνικές τους ικανότητες. Σε αυτή τη φάση η ενσυναίσθηση των παιδιών εξαρτάται σημαντικά από τους ασφαλείς δεσμούς που έχουν αναπτύξει με τους δικούς του γονείς. Επίσης, η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης τους εξαρτάται και από τον τρόπο με τον οποίο το ίδιο το παιδί αντιμετωπίζεται από τους άλλους όταν βιώνει καταστάσεις πόνου ή όταν χρειάζεται βοήθεια. Τέλος, η ανάπτυξη της ενσυναίσθησης επηρεάζεται από τη γνωστική ανάπτυξη, την ικανότητα διαφοροποίησης του ατόμου από τα άλλα άτομα και την δυνατότητα του ατόμου να μπορεί μπεί στην θέση ενός άλλου ατόμου (Craig & Baucum, 2002). 

Ένα συχνό ερώτημα των γονιών είναι κατα ποσό και πώς μπορούν οι ίδιοι να βοηθήσουν ώστε τα παιδιά τους να αποκτήσουν την ικανότητα της ενσυναίσθησης. 

Το πιο σημαντικό είναι να θυμόμαστε ότι ο καλύτερος τρόπος με τον οποίο τα παιδιά μαθαίνουν την έννοια της ενσυναίσθησης “είναι μέσα από τις δικές τους προσωπικές εμπειρίες και από τα ίδια τους τα βιώματα, έχοντας ένα ισχυρό πρότυπο και από τους ανθρώπους που τα μεγαλώνουν.” Οι γονείς στην καθημερινότητα τους, όσο χρόνο περνάνε με τα παιδιά τους, μπορούν να τα βοηθήσουν να βελτιώσουν την ενσυναίσθηση τους, εντάσσοντάς την είτε μέσα από το παιχνίδι είτε μέσω δραστηριοτήτων που τους κάνουν χαρούμενους με τρόπους όπως: 

• Να επισημαίνετε τα συναισθήματα των άλλων ανθρώπων στο παιδία σας 

• Να υποδύεστε ρόλους που θα ενθαρρύνουν τα παιδιά να κατανοούν τα συναισθήματα των άλλων 

• Να ζητήσετε από το παιδί σας να φανταστεί τα συναισθήματα των άλλων 

• Να επαινείτε το παιδί σας για τις ευαίσθητες και ευγενικές του πράξεις 

• Να συζητάτε συχνά μαζί του για το πως νιώθετε και να το ρωτάτε πάντα για το “Πώς θα αισθανόταν αν…;” (αν έμπαινε στη θέση του άλλου) 

Εν κατακλείδι , η Brene Brown περνάει ένα σημαντικό μήνυμα για την σημαντικότητα της ενσυναίσθησης στο παρακατω βίντεο: 

Από την ψυχολόγο του κέντρου,

Τζιβάρα Μπέττυ, Ψυχολόγος BA, MA "Εφαρμοσμένη Εκπαιδευτική Ψυχολογία"

Βιβλιογραφία 

Γεωργιτσανάκου, Γ. & Χαριτάκη, Γ. (2019). Ανάπτυξη της Ενσυναίσθησης σε παιδί προσχολικής ηλικίας τυπικής ανάπτυξης. Πανελλήνιο Συνέδριο Επιστημών Εκπαίδευσης. DOI: 10.12681/edusc.1700

Cole, M. & Cole, S. R. (2001). Η ανάπτυξη των [1] παιδιών (Τόμ. Β’). Αθήνα: τυπωθήτω- ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ.

Craig, J. G. & Baucum, D. (2002). Human Development. Pearson.

Gottman, J. (2000). Η συναισθηματική νοημοσύνη των παιδιών. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 41, 229-232.

Hoffman, M. L. (1975). Altruistic behavior and the parent- child relationship. Journal of Personality and Social Psychology, 31.